Publicatie:Inzoomen op industrieel erfgoed

Samenvatting

Een unieke collectie foto's (1980-2020) over industrieel erfgoed in België wordt gedigitaliseerd, geregistreerd en gevaloriseerd. Het digitaliseren gebeurt procesmatig met grondige kwaliteitscontrole ifv langdurige preservering. De registratie gebeurt diepgaand met oog voor iconografie, geografische informatie en de link met bestaande thesauri. De valorisatie betreft het open stellen van de foto's om onderzoek te stimuleren alsook de aanzet te geven tot een dataprofiel voor industrieel erfgoed.

Referentie

Titel	Inzoomen op industrieel erfgoed in België (Voorkeurstitel)
Locatie
Uitgever	Industriemuseum
Jaar van uitgave	2022
Rechten	CC-BY-SA
Persistent ID

Trefwoorden

Auteur

Marthe De Doncker, projectmedewerker registratie bij Industriemuseum Gent

Marit Van der Jeugt, projectmedewerker onderzoek bij Industriemuseum Gent

Doelstelling

Voor een stuk van de fotocollectie van het Industriemuseum is er nood aan registratie, digitalisering en valorisatie. Ook de bewaaromstandigheden zijn op dit moment niet geschikt op langdurige preservering te garanderen. Het gaat om foto's van industrieel erfgoed in België en focust niet alleen op fabriekspanden maar ook op vrijetijdsarchitectuur, arbeidershuisvesting, watergebonden elementen zoals bruggen en sluizen, spoorwegarchitectuur, molens, vuurtorens... Deze collectie bestaat uit fotonegatieven, dia's, fotoafdrukken en digital born materiaal.
De onderzoeksbalans, een rapport van de expertisecel ETWIE, heeft aangetoond dat het op onderzoeksvlak voor industrieel erfgoed vooral ontbreekt aan impulsen. Deze collectie kan dienen als een waardevolle iconografische bron voor verder onderzoek, zowel historisch als erfgoedwetenschappelijk. De beelden getuigen van maatschappelijke waarde door hun soms unieke karakter wanneer het erfgoed intussen niet meer aanwezig is of door de duiding die ze bieden bij de evolutie van industrieel erfgoed.
Om een onderzoeksbeweging te stimuleren wordt tijdens het project ook sterk gefocust op het openstellen van de beelden en bijhorende data voor de brede cultuur- en erfgoedsector, en andere onderzoekspartijen.

Status

Het project loopt van begin 2021 tot eind 2023 en is opgedeeld in drie fases gelijklopend met de drie projectjaren. In grote lijnen zien de fases er als volgt uit:

2021: collectieonderzoek, onderzoek naar digitaliseringsproces, opstellen van een dataprofiel met bijhorende workshops
2022: oplevering van het dataprofiel, uitwerking en bijsturing van de nodige interne processen, digitalisering, registratie
2023: valorisatie en participatie via Wikicafés, Wikidata en Wikimedia en open data ontsluiting, samenwerkingen om met de data aan de slag te gaan

2021: fase 1

In de eerste fase, het vooronderzoek, is de projectonderzoeker in de fototheek van het museum gedoken om op zoek te gaan naar beelden die bruikbaar kunnen zijn voor het project. Daar lagen nog heel wat niet-gedigitaliseerde en niet-geregistreerde foto's op diverse dragers. Na een grondige inventarisatie per drager blijken de reële hoeveelheden fors hoger liggen dan in de projectaanvraag was ingeschat.
Daarnaast is onderzoek gevoerd naar het opstellen van een dataprofiel industriële architectuur, met ondersteuning van een werkgroep met experten rond industrieel erfgoed, waarna een eerste versie werd opgemaakt.
Als laatste is uitvoerig onderzoek gedaan naar een nieuwe manier van digitaliseren in plaats van het tot dan toe gebruikte scanproces. Daarbij aansluitend hebben enkele collega's een workshop gevolgd bij fotograaf Henni van Beek, gespecialiseerd in het fotograferen van kunstwerken. In dit nieuwe proces worden de foto's aan de hand van een reprostand met camera van bovenaf gefotografeerd, wat ten goede komt aan de kwaliteit en een correcte kleurweergave. Na verschillende testrondes is een gedetailleerde handleiding opgesteld die ook na afloop van het project verder kan gebruikt worden voor het digitaliseren van al het 2D-materiaal, zowel opzicht als doorzicht, van het museum.

2022: fase 2

De tweede fase van het project draait rond de concrete registratie en digitalisering van enkele pakketten. De inventaris uit het vooronderzoek is een dankbaar instrument om gericht fotoreeksen uit te pikken die zullen worden aangepakt.
De eerste reeks die onderhanden wordt genomen, is een collectie fotoafdrukken, hoofdzakelijk in fotoalbums, verworven uit het bedrijfsarchief van de Gentse bouwfirma Serck nv. Via deze beelden documenteerde het bedrijf de voortgang van de bouwwerven en de uiteindelijke constructies. Op deze collectie werd voor de start van het project al basisregistratie uitgevoerd. Tijdens de inhaalbeweging gebeurt diepgaand onderzoek naar wat er te zien is op deze beelden om daarna de records in Adlib/Axiell Collections aan te vullen via verdiepende registratie. Ook de fotoalbums op zich worden als object geregistreerd. Op vlak van digitalisering zijn ook al veel foto's van deze set bij aanvang digitaal beschikbaar. Foto's waarbij dit nog niet het geval was, worden gedigitaliseerd. Daarnaast wordt deze collectie ook documentair gefotografeerd. Dit houdt in dat de albums van voor- tot achterkaft, blad per blad, op beeld worden opgenomen. Op die manier blijft de context waarin de foto's zich bevinden duidelijk en wordt ook alle randinformatie, zoals bijschriften in de albums, duurzaam bewaard.

Wanneer de registratie en digitalisering is afgerond, worden de foto's, na het klaren van de rechten via een gebruiksovereenkomst met de huidige eigenaren van het bedrijf, ontsloten op de website van het Industriemuseum en op Wikimedia Commons onder de licentie CC-BY-SA 4.0 of PUBLIC DOMAIN. Op de eigen website is deze fotocollectie ook voorzien van een verhaal rond de bedrijfsgeschiedenis en het -archief van bouwbedrijf Serck nv. Naar aanleiding van deze ontsluiting werd op 3 november een Wiki Café georganiseerd. Tijdens deze schrijfsessie werd gewerkt rond de industriële gebouwen die Serck nv bouwde en de architecten en ingenieurs met wie ze samenwerkten. De bedoeling was om samen de Wikipedia artikelen rond deze onderwerpen toe te voegen en aan te vullen. Ook Wikidata werd aangevuld met informatie over de onderwerpen die kunnen gelinkt worden aan de Serck-collectie.

De tweede deelcollectie die binnen het project wordt aangepakt is een reeks negatieven gemaakt in het kader van de tentoonstelling en publicatie 'Industriële archeologie in België' uit 1986-87 van Patrick Viaene. Deze foto's zijn het resultaat van uitgebreid veldonderzoek naar een stand van zaken van het industrieel erfgoed in België. Bovendien vormt deze deelcollectie de kapstok waaraan onze inhaalbeweging is opgehangen. Door de grote hoeveelheid aan beelden is nood aan een selectie van foto's die uiteindelijk in de collectie zullen terechtkomen.

De negatieven worden herverpakt in duurzame insteekhoezen en zuurvrije dozen. In hun hoezen worden de negatieven via contactvelmethode gedigitaliseerd. De uiteindelijke selectie wordt nog apart gedigitaliseerd om een hogere kwaliteit te bekomen.

De eerste stap bij de registratie van deze fotocollectie is de identificatie van de (voormalige) gebouwen en instellingen op alle beelden. Enkel door alles te identificeren kan een gefundeerde selectie in de beelden gemaakt worden. De informatie rond deze fotoreeks is doorheen de jaren verspreid geraakt, waardoor er nood is deze terug te centraliseren. Deze identificatie houdt daarom ook in dat de verschillende informatiebronnen telkens worden afgetoetst aan de beelden van de gedigitaliseerde contactvellen. Op de contactvellen wordt de informatie verzameld.

De diverse informatiebronnen zijn:

Het boek ‘Industriële archeologie in België’
Notities gemaakt op de oude insteekhoezen
Notities gemaakt op de contactafdrukken
Fotoafdrukken van een selectie van negatieven gekleefd op een collectiefiche (het oude registratiesysteem)
Adlib-records van een selectie van de fotoafdrukken

Om deze informatie op de gedigitaliseerde contactvellen aan te brengen wordt het ontwerpplatform Canva gebruikt. Hiervoor is gekozen door de hoge gebruiksvriendelijkheid en de snelheid waarmee notities en aanduidingen kunnen aangebracht worden. Het werkt zeer intuïtief.

2023: fase 3

In de derde fase van het project ligt de nadruk op de ontsluiting van de beelden en het delen van data. Er is een tweede Wiki Café rond de fotocollectie van Serck nv georganiseerd op 2 maart in samenwerking met de Faculteit Ontwerpwetenschappen van Universiteit Antwerpen en het Vlaams Architectuurinstituut. Deze keer lag de focus enkel op de architecten en ingenieurs met wie Serck samenwerkte om hun bouwwerken te realiseren.

In deze fase wordt aan de registratie en digitalisering van de fotoreeks 'Industriële archeologie in België' gewerkt. De identificatie van de beelden die in fase 2 is opgestart (zie boven) werd afgewerkt. Via selectie en intern overleg wordt een afgebakende reeks beelden samengesteld waarbij de focus ligt op beelden van metaalbedrijven. Door de grote omvang van de collectie negatieven zal binnen dit project niet elk interessant beeld nog kunnen worden gedigitaliseerd en geregistreerd. Er is nood aan een nauwere afbakening, waardoor gekozen is voor het thema van de metaalindustrie, naar aanleiding van de aankomende expo die opent begin december 2023. Op die manier zijn deze foto's ook direct inzetbaar voor het expoteam. Daarnaast worden ook de beelden van jeneverstokerijen uit de collectie gefilterd, vanuit onze rol als partner binnen 'Jeneverstokerijen als Linked Open Data', de inhaalbeweging van het Jenevermuseum. Voor beide thema's zijn de negatieven op stukniveau gedigitaliseerd en verdiepend geregistreerd. Bovendien zijn twee collectiesets gepubliceerd op Wikimedia Commons onder de licentie CC-BY-SA 4.0. De foto's van de Belgische metaalbedrijven worden in 2024 op de website van het Industriemuseum ontsloten. Rond de Belgische metaalindustrie is op 5 oktober een Wiki Café georganiseerd.

Aanpak

Inventarisatie

Om een overzicht te krijgen van welk fotomateriaal het Industriemuseum heeft in zijn fototheek, werd een inventaris op reeksniveau gemaakt, om een volledig overzicht van het beschikbare materiaal te krijgen. De inventaris is een Excelbestand waarin volgende elementen van de foto’s beschreven werden: inhoudelijke omschrijving, oorspronkelijk nummer, locatie, type drager, afmetingen, opschriften, aantal, verpakking, fysieke staat en mogelijke opmerkingen. De inventaris is gemakkelijk te doorzoeken op trefwoorden en te sorteren of filteren op bijvoorbeeld een bepaalde afmeting.

De verschillende dragers omvatten dia’s, negatieven, fotoalbums, foto’s op karton en andere fotoafdrukken. De inventaris geeft een goed idee van de omvang aan materiaal in de fototheek: er werden 24.636 dia’s, 68.748 negatieven, 366 foto’s in albums, 69 foto’s op karton en 2.047 afdrukken geteld. Inhoudelijk betreft het ruwweg 20 à 30% foto’s die interessant zijn voor dit project, 70 à 80% heeft meer betrekking op de interne werking van het museum (foto’s van publiekswerking, opstellingen van expo’s en museumzalen, reproducties in functie van tentoonstellingen of lezingen…).

Andere conclusies na het maken van de inventaris zijn:

Veel van de negatieven zijn waarschijnlijk de originelen van foto’s op karton die reeds in de collectie werden opgenomen. Deze overeenkomsten zijn echter alleen manueel na te kijken, aangezien het origineel negatiefnummer niet geregistreerd werd in het verleden.
Tussen de negatieven onderscheidt zich een set van ongeveer 6000 foto’s die gemaakt werden in het kader van de publicatie ‘Industriële archeologie in België’ uit 1986-87.
Enkel de foto’s uit de fotoalbums zijn reeds (beperkt) geregistreerd als deel van onze collectie.

Na de globale inventarisatie uit de vooronderzoeksfase worden een aantal reeksen diepgaander geïnventariseerd en bekeken. De selectie van deze reeksen vormt ook de selectie voor verdere registratie, digitalisering en ontsluiting. Concreet gaat dit over de fotocollectie van bouwbedrijf Serck nv (578 fotoafdrukken en 57 glasplaten) en de fotocollectie van het boek en de tentoonstelling 'Industriële archeologie in België' (5751 negatieven).

Dataprofiel

Er werd uitgebreid onderzoek gedaan voor het maken van een dataprofiel voor industriële architectuur. Het doel is om onze registratie zo uniform mogelijk te maken, waardoor de collectie goed doorzoekbaar wordt. De entiteiten die in dit dataprofiel worden opgenomen zijn foto’s van industriële architectuur, met dus een duidelijke afbakening op vlak van drager en onderwerp. We baseerden ons op de standaarden Spectrum, Sepiades en de basisregistratie (+CIDOC). Met behulp van het Invulboek Objecten bepaalden we de elementen en velden, en hun beschrijvingsregels.

Naast het onderzoek naar standaarden zochten we ook de geschikte thesauri voor dit dataprofiel. Om aan het belang van online ontsluiting en LOD tegemoet te komen, vragen we in dit dataprofiel veel aandacht voor terminologie en de vermelding daarbij van de bron en identifier. De AAT, TGN, Wikidata, RKD en Thesaurus Onroerend Erfgoed zijn voor ons dataprofiel de meest interessante thesauri. We proberen ook in de mate van het mogelijke de link te leggen met de Inventaris Onroerend Erfgoed.

Na het dataprofiel gefinaliseerd te hebben, gaan we er zelf in de praktijk mee aan de slag. Uit het profiel selecteren we de velden die we in ons collectieregistratiesysteem hanteren en gieten die in een gepersonaliseerde invulinstructie. Door de beschrijvingsregels gedetailleerder te gaan omschrijven, ontstaat een op maat gemaakt invulfiche voor onze registratie. Door de fiche aan een testfase te onderwerpen en enkele foto's te registreren, kan op een snelle manier waar nodig bijgestuurd worden.
Het afgewerkte dataprofiel voor industriële architectuur is gepubliceerd op Project CEST om aan andere instellingen enkele handvaten te bieden en op die manier uniformiteit waar mogelijk te stimuleren. Je vindt het hier.

Digitalisering

De digitalisering gebeurt met een reprostand met fotocamera, die is ingericht in een aparte donkere kamer. Hiervoor is tijdens de eerst fase van het project een aanpak uitgedacht gebaseerd op grondig onderzoek en een workshop bij fotograaf Henni van Beek. Tijdens deze praktijkworkshop heeft het team advies en enkele kneepjes van het vak gekregen om zo zelf aan de slag te gaan met het opstellen van een handleiding voor het digitaliseren van 2D materiaal. De handleiding is onderworpen aan een testfase en waar nodig bijgestuurd.
De voorbereidingen voor een digitaliseringssessie van opzichtmateriaal zijn anders dan bij een sessie voor doorzichtmateriaal. Meer details hierover en ook een lijst van het aangekochte materiaal vind je in de handleiding onder de rubriek 'Documentatie'.

Ook het nummeren, herverpakken en fysiek opbergen op de juiste standplaats maken deel uit van onze workflow bij het digitaliseren.

Gezien de grote hoeveelheid aan transparant fotomateriaal, zal dit gedigitaliseerd worden via de contactvelmethode. Op die manier kan hier digitaal gemakkelijk naar gekeken worden, waarna men nog kan selecteren welke foto’s 1 op 1 gefotografeerd moeten worden in functie van een optimale kwaliteit. Bovendien blijft via deze contactvelmethode altijd zichtbaar in welke volgorde de foto’s zijn genomen, welke foto voor of na het geselecteerde beeld zit of welke sites rond dezelfde periode zijn bezocht.

Registratie

Bij de registratie in Adlib/Axiell Collections worden de invulregels gevolgd uit de fiche die opgemaakt is op basis van het dataprofiel industriële architectuur (zie boven). De aanpak van de inhoudelijke registratie kan best uitgelegd worden aan de hand van de twee tabbladen iconografie en associaties, waar tijdens het registreren grote aandacht aan wordt besteed.

Iconografie

Op deze plaats wordt zo precies mogelijk omschreven aan de hand van termen wat er allemaal exact op de foto te zien is. Dit gaat van de typologie van het gebouw en opvallende bouwmaterialen tot signalen dat het over een bouwwerf gaat (bouwkranen, kruiwagens,...) en 'typische' industriële elementen (zoals schoorstenen die het landschap bepalen). Systematisch wordt een thesaurus voor industriële architectuur opgebouwd op basis van termen die in de eerste plaats komen uit de thesaurus van de Inventaris onroerend Erfgoed. Is daar geen bruikbaar begrip te vinden, dan worden respectievelijk de AAT en Wikidata doorzocht. De ID's van de toegepaste termen en hun scope note worden telkens in onze thesaurus in Adlib/Axiell Collections opgenomen.

Associaties

Hier wordt in de eerste plaats (indien mogelijk) vastgelegd wie er te zien is op de foto, dus welke instelling of organisatie. Ook in dit geval wordt zoveel mogelijk gelinkt aan de Inventaris Onroerend Erfgoed door de geometrie die in de ID-nummers vervat zitten. Op die manier kan direct een plaatsbepaling aan de organisatie en de foto gehangen worden. Ook aannemers, architecten, ontwerpers of andere betrokkenen van het gebouw worden hier vermeld.
Daarnaast is dit ook de plaats waar verduidelijking kan gegeven worden over de aard van het gebouw of de activiteit van het bedrijf. Deze termen omschrijven alles wat inhoudelijk relevant is voor het afgebeelde gebouw maar wat je niet visueel kan zien.

Ontsluiting en valorisatie

Wanneer de registratie is afgewerkt en de beelden waar nodig gedigitaliseerd zijn, is het de bedoeling om zoveel mogelijk met de foto's naar buiten te komen. We stellen ze (zo vrij en open mogelijk) ter beschikking van onderzoekers, studenten en ander publiek om op die manier kennis te delen en nieuw onderzoek te stimuleren. Dit gebeurt in de eerste plaats via publicatie op onze eigen website. De foto's worden, waar dit mogelijk is, ook zoveel mogelijk gedeeld op Wikimedia Commons.

Voor het klaren van de rechten wordt gebruik gemaakt van de flowcharts die opgesteld werden tijdens het project Collectie van de Gentenaar. Bovendien is bij beide deelcollecties met de betrokken personen een gebruiksovereenkomst ondertekend om de opties voor hergebruik van de beelden nog breder te maken. Zo werd met de huidige eigenaren van bouwfirma Serck nv en fotograaf van de negatieven van Industriële archeologie in België Patrick Viaene de licentie CC-BY-SA 4.0 overeengekomen.

Er worden Wiki Cafés georganiseerd om de kennis rond gerelateerde onderwerpen uit te breiden. Tijdens zo’n schrijfsessie is het de bedoeling om Wikipedia artikelen toe te voegen en bestaande pagina’s aan te vullen. We kijken welke informatie al vindbaar is op Wikipedia, hoe de artikels verder kunnen bewerkt worden en welke kennis nog een plekje verdient in de online encyclopedie. We maken Wikidata items aan en verrijken bestaande Wikidata items met nieuwe informatie.

Documentatie

Contactgegevens

Marthe De Doncker, projectmedewerker
marthe.dedoncker@stad.gent

Thomas Desmedt, projectcoördinator
thomas.desmedt@stad.gent

Industriemuseum Gent
Minnemeers 10
9000 Gent