Publicatie:Open data en vrij hergebruik

Samenvatting

Van cultureel-erfgoedorganisaties wordt verwacht dat ze foto’s en metadata over hun collectie beschikbaar maken als open data. Vaak is het voor hen onduidelijk wat daar precies mee bedoeld wordt: moet alles ‘gratis’ beschikbaar zijn? Of volstaat het om foto’s gewoon op het internet te zetten? En waarom moet zorgvuldig verzamelde informatie zomaar weggegeven worden? Dit artikel legt uit wat we verstaan onder open data, waarom het een actueel onderwerp is en wanneer data echt ‘open’ zijn.

Referentie

Titel	Open data en vrij hergebruik (Voorkeurstitel)
Locatie	META nummer 2020/5
Uitgever	meemoo - Vlaams instituut voor het archief
Jaar van uitgave	2020
Rechten	CC-BY-SA
Persistent ID

Trefwoorden

introductie | bibliotheekcollecties | archiefcollecties | museumcollecties | audiovisuele collecties | archeologische collecties | immaterieel erfgoed | onroerend erfgoed | documentaire collecties | toegankelijkheid | rechten en privacy | toegang en hergebruik | geluid | bewegende beelden | rasterbeelden | vectorbeelden | tekst | 3D-beelden |

Auteur

Bert Lemmens (meemoo, Vlaams instituut voor het archief)

Open

Het woord ‘open’ kan breed ingevuld worden en dat zorgt voor verwarring. We zien het opduiken bij begrippen zoals open source (software met een broncode die iedereen kan aanpassen en bewerken), open content (de vrije toegang tot oorspronkelijk werk), open science (de vrije toegang tot wetenschappelijk onderzoek) en open knowledge (de vrije toegang tot kennis in het algemeen). Je kunt ‘open data’ het best vertalen als ‘vrije data’, maar dan zoals Richard Stallman het uitdrukt: “Think free as in free speech, not free beer.” Daarbij refereert ‘vrij’ aan vier fundamentele vrijheden:

• je mag data vrij gebruiken, d.w.z. zonder beperking door bijvoorbeeld persoonlijke of maatschappelijke gevoeligheden of voorkeuren;
• je mag data vrij bestuderen, d.w.z. dat je de kennis die je daarbij verwerft ook vrij mag gebruiken;
• je mag data vrij verspreiden, d.w.z. dat je kopieën mag maken en die mag delen met wie je maar wilt;
• en je mag data vrij aanpassen, d.w.z. dat je data mag verwerken, verbeteren, uitbreiden of reduceren voor je eigen doeleinden.

Die vier vrijheden gelden voor iedereen, ongeacht het doeleinde waarvoor de data ingezet worden.

Beperkingen

Dat betekent niet dat er geen beperkingen kunnen zijn op het gebruik van open data. Hoewel bepaalde beperkingen sommige vormen van hergebruik bemoeilijken (of zelfs onmogelijk maken), kunnen ze nuttig zijn om de openheid van data te vrijwaren of net te versterken, zoals naamsvermelding van de bron of de auteur van de data, of de verplichting om aangepaste of afgeleide versies ook als open data beschikbaar te maken (= gelijk delen). De bescherming van persoonsgegevens kan dan weer vereisen dat open data geanonimiseerd moeten worden.

Motor voor maatschappelijke ontwikkeling

De opendatabeweging ontwikkelde zich parallel met de voortschrijdende digitalisering van de samenleving. De mogelijkheid om grote hoeveelheden data te verzamelen, wekte de verwachting dat data ook de motor voor maatschappelijke ontwikkeling zouden worden. En om de kans dat data tot nieuwe inzichten leiden zo groot mogelijk te maken, moeten ze ook zo breed mogelijk gedeeld worden. Die hoop krijgt een deuk wanneer technologiebedrijven de toegang tot data gaan vermarkten door beroep te doen op het auteursrecht en door data achter licenties, patenten en betaalmuren te stoppen.

Toch is de opendatabeweging er de voorbije decennia in geslaagd om open data op de maatschappelijke agenda te plaatsen. Het Open Data Directive van de Europese Unie heeft zelfs het idee dat overheidsinformatie zoveel en zo eenvoudig mogelijk beschikbaar moet zijn voor hergebruik in Europese wetten verankerd. Aangezien ook in Vlaanderen musea, bibliotheken en archieven grotendeels met publieke middelen gefinancierd worden, wordt ook van hen verwacht dat foto’s en metadata vrij beschikbaar zijn voor hergebruik.

Hoe te werk gaan?

Open data moet aan vier criteria voldoen:

1. De data zijn als een geheel vrij beschikbaar gemaakt. Je mag daarbij wel een marginale kost voor vermenigvuldiging, verstrekking en verspreiding aanrekenen. De data zijn bij voorkeur te downloaden via het internet, en eventuele gebruiksbeperkingen zijn duidelijk aangegeven.
2. De data zijn leesbaar voor machines.
3. Het formaat is open en wordt ondersteund door minstens één opensourcetool.
4. En last but not least: de data zijn vergezeld van een ‘CC0 publiek domein-verklaring’ of gepubliceerd onder een open licentie, zodat gebruikers ondubbelzinnig kunnen vaststellen dat de data vrij beschikbaar zijn.