Publicatie:Beslissingsmodel voor krantenontsluiting
Bij de online ontsluiting van gedigitaliseerde historische kranten dient rekening gehouden te worden met een mogelijke auteursrechtelijke bescherming van de inhoud van de kranten. Een bijzondere uitdaging is dat de kranten niet als individuele artikels of foto’s maar als editie worden beschreven en ontsloten, terwijl de auteursrechtelijke bescherming zich situeert op het niveau van die individuele bijdragen. Omwille van de veelheid van 'auteurs' is het best hanteerbare criterium om te beslissen of een kranten(editie) zonder al te veel risico publiekelijk online kan worden ontsloten niet de overlijdensdatum van de auteurs maar de publicatiedatum van de editie. Dit artikel beschrijft hoe meemoo kranten in enkele risicogroepen opdeelt waaraan vervolgens een verschillend ontsluitingsbeleid wordt toegekend.
| Titel | Beslissingsmodel voor krantenontsluiting (Voorkeurstitel) |
| Locatie | |
| Uitgever | |
| Jaar van uitgave | 2024 |
| Rechten | CC-BY-SA |
| Persistent ID |
Auteurs
- Ellen Van Keer (meemoo, Vlaams instituut voor het archief)
- Rony Vissers (meemoo, Vlaams instituut voor het archief)
Uitdaging
Veel gedigitaliseerde historische kranten zijn nog auteursrechtelijk beschermd. Creatieve werken zoals krantenartikels en -foto’s genieten immers tot 70 jaar na het overlijden van de ‘maker’ auteursrechtelijke bescherming. Tot dan is voorafgaandelijke toestemming van de rechthebbende(n) nodig om ze online te ontsluiten. Daarna vallen de werken in het publiek domein en kunnen ze vrij ter beschikking gesteld en onbeperkt hergebruikt worden.
Een specifieke moeilijkheid bij kranten is dat ze niet als individuele artikels of foto’s maar als editie worden beschreven en ontsloten. Het gevolg is dat men doorgaans rekening moet houden met het auteursrecht van meerdere makers. Bij meerdere makers geldt als publiekdomeindatum de overlijdensdatum van de langstlevende maker. Om zeker te zijn dat alle auteursrechten op een kranten(editie) verlopen zijn, moet dus nagegaan worden of alle makers meer dan 70 jaar geleden overleden zijn. Dat is in de praktijk niet haalbaar.
Publicatiedatum
Het best hanteerbare criterium om te beslissen of een kranten(editie) zonder al te veel risico publiekelijk online kan worden ontsloten, is de publicatiedatum van een editie. Op basis daarvan hebben we kranten in een aantal risicogroepen opgedeeld waaraan we een verschillend ontsluitingsbeleid hebben toegekend. De grenzen noemen we cut-off datums.
Ouder dan 150 jaar
Voor kranten die ouder zijn dan 150 jaar kunnen we vrij zeker zijn dat de meeste werken al publiek domein geworden zijn en zonder veel risico op inbreuk kunnen ontsloten worden. We ontsluiten ze met de 'Public Domain Mark'. Dit rechtenlabel wordt in de erfgoedsector gebruikt om op een gestandaardiseerde manier aan te geven dat een werk niet (langer) auteursrechtelijk beschermd is en vrij hergebruikt kan worden.
Jonger dan 150 jaar tot 1918
Voor kranten jonger dan 150 jaar tot het einde van WO I (1918) zijn we minder zeker dat het materiaal al publiek domein geworden, maar lijkt het risico beperkt en het algemeen belang doorslaggevend om dit materiaal toch online te ontsluiten. Ook het Belgicaportaal van de KBR hanteert die grens. We ontsluiten deze kranten met het rechtenlabel 'auteursrechtelijke bescherming niet bepaald'. Dat is één van de 12 rechtenverklaringen die ontwikkeld werden door de erfgoedsector om op een gestandaardiseerde manier de basis rechteninformatie mee te geven aan de gebruiker. Dit specifieke statement geeft aan dat een erfgoedinstelling niet over de nodige informatie beschikt om uit te sluiten dat een werk nog auteursrechtelijk beschermd is, maar op basis van een risicoanalyse en een belangenafweging zonder verdere garanties toch online ter beschikking willen stellen.
Recenter krantenmateriaal
Bij recenter materiaal neemt de kans en zekerheid toe dat de kranten nog beschermd zijn. Dan stellen we enkel de beschrijvende metadata online ter beschikking, niet de scans. Die kunnen wel binnen de (virtuele) muren van de instelling geraadpleegd worden. Instellingen die bereid zijn om meer risico te nemen in hun afwegingen en overwegen om kranten van na WOI ook online ter beschikking te stellen zouden daarbij voor het oudere materiaal gebruik kunnen maken van het rechtenlabel 'auteursrechtelijk beschermd - rechthebbende niet localiseerbaar of niet identificeerbaar' - omdat we onmogelijk alle makers en rechthebbenden kunnen traceren. De erfgoedsector hoopt dat de regeling die in de maak is voor het online zetten van beschermde werken die "uit de handel zijn" d.i. die niet (meer) commercieel geëxploiteerd worden, meer rechtszekerheid kan bieden voor de online ontsluiting van deze groep van kranten. Materiaal dat jonger is dan 70 jaar zal in elk geval nog beschermd zijn en mogelijks commercieel geëxploiteerd worden, want 70 jaar nu publicatiedatum is de kortste beschermingstermijn (voor anonieme werken) Dit kan enkel onder voorwaarde van een (doorgaans betalende) licentie en met het label 'auteursrechtelijk beschermd' online gezet worden.
Schematische voorstelling
Deze tijdslijn gebruikt de uitgavedatum van de krant als basiscriterium om te bepalen welke kranten kunnen worden ontsloten, op welk platform en met welk rechtenlabel. Ze is een weergave van de theoretische analyse van auteursrechten en rechtenlabels die van toepassing kunnen zijn voor het ontsluiten van digitale kranten.
De intentie is om zowel de scans als de metadata van de kranten die gepubliceerd zijn voor het einde van WO I online te ontsluiten. We gebruiken daarbij '150 jaar na publicatie' als cut-off datum' voor de scans van de kranten die gepubliceerd zullen worden onder een 'Public Domain Mark'. De kranten die na deze cut-off datum vallen maar voor het einde van Wereldoorlog 1 zijn gepubliceerd, krijgen het label 'Copyright Undetermined' ('Auteursrechtelijke bescherming niet bepaald').
Voor kranten die gepubliceerd zijn na het einde van WO I is de intentie om ze enkel toegankelijk te maken via de Bezoekertool, een tool die collectiebeherende instelling in staat stelt om hun gedigitaliseerde collecties intra muros raadpleegbaar te maken. Kranten die gepubliceerd zijn sinds het einde van WO I en ouder zijn dan 70 jaar zullen ook beschikbaar zijn voor sleutelgebruikers, dit zijn de andere contentpartners van meemoo dan de organisatie die de gedigitaliseerde krant beheert.
Andere beperkingen
Buiten auteursrechtelijke beperkingen dienen erfgoedinstellingen rekening te houden met andere beperkingen die van toepassing kunnen zijn in hun afweging of en hoe ze digitaal krantenerfgoed willen online ontsluiten. We denken dan vooral aan afspraken met digitaliseringsfirma's of met de uitgeverijen. Bepaalde content kan ook vanuit ethische overwegingen afgesloten worden, zoals bij berichtgeving over strafprocessen of door maatregelen te nemen tegen commerciële AI-toepassingen (cf. Koninklijke Bibliotheek Nederland)
In elk geval kunnen erfgoedinstellingen zelf geen licenties (van bv. Creative Commons) toekennen aan gedigitaliseerde kranten omdat zij zelf niet de rechthebbende van de kranten zijn en digitalisering geen nieuwe rechten creëert.