Publicatie:Glasplaten digitaliseren: hoe ga je aan de slag?
Glasplaten zijn doorzichtmateriaal en de materiaaltechnische kenmerken van glasplaten brengen een bepaalde set aan uitdagingen met zich mee waarop de aanpak van de digitalisering van deze fotografische drager en verwerking van de digitale bestanden moet worden afgestemd.
De aanpak die in dit artikel wordt beschreven is gebaseerd op die van het GIVE-glasplatenproject. In dit project werden meer dan 180.000 glasplaten van 33 organisaties uit de cultureelerfgoedsector gedigitaliseerd. De voorgestelde aanpak kwam dus binnen de specifieke context van een massadigitaliseringproject tot stand, maar kan ook handvaten aanreiken voor zij die met glasplatendigitalisering aan de slag willen gaan.
| Titel | Glasplaten digitaliseren: hoe ga je aan de slag? (Voorkeurstitel) |
| Locatie | |
| Uitgever | |
| Jaar van uitgave | 2024 |
| Rechten | CC-BY-SA |
| Persistent ID |
Waarom glasplaten digitaliseren?
Glasplaten - in dit artikel een koepelterm voor glasnegatieven, -positieven, stereonegatieven en -positieven en lantaarnplaten - zijn één van de oudste fotografische dragers. Decennialang zijn ze een wijdverspreid medium met afbeeldingen over zowat alles dat je je kan bedenken. Toch lijkt de glasplaat vandaag vergeten door het grote publiek en dat komt onder meer omdat de glasplaat als drager geen toegankelijk formaat heeft.
Glasplaten zijn kwetsbaar, ze bestaan uit glas met een lichtgevoelige emulsielaag, wat ze breekbaar en moeilijk hanteerbaar maakt. Het vinden en doorzoeken van glasplaten in de fysieke collecties verloopt dus vaak moeizaam, wat ervoor zorgt dat de schat aan informatie, die glasplatencollecties herbergen, vaak onbekend blijft. Daarnaast zijn glasplaten vergankelijk. De emulsielaag kan verkleuren, verzilveren of afschilferen, er kan schimmel optreden en de glasplaat kan breken.
Door registratie en digitalisering kunnen die problemen verholpen worden. Door de glasplaten vast te leggen in een digitale kopie en er een rijke beschrijving aan toe te voegen, worden de glasplaten digitaal vind- en doorzoekbaar. Als je bij de digitalisering duurzame keuzes maakt, is het beeld op de glasplaat ook veiliggesteld voor de toekomst. Daardoor wordt de manipulatie van de collecties tot een minimum beperkt en kan de degradatie van de fysieke glasplaat vertraagd worden.
Hoe bereid ik me voor?
Denk na over de finaliteit van de digitalisering
Wat is het doel van de digitalisering en wat wil je later kunnen doen met de gedigitaliseerde glasplaten?
Voor het GIVE-glasplatenproject legden we de lat hoog en vertrokken we niet zozeer met een concrete toepassing voor de gedigitaliseerde glasplaten, maar vanuit het idee dat de digitale kopieën zo ruim mogelijk bruikbaar moeten zijn. De vereisten voor het eindresultaat van je project kan je dus aanpassen naargelang de concrete digitaliseringsdoelstellingen. Is je doelstelling bijvoorbeeld digitale archivering? Dan kies je beter voor een ander bestandsformaat dan wanneer je doelstelling enkel digitale ontsluiting is.
Kies de toe te passen techniek
Voor de digitalisering van glasplaten bestaan er twee gebruikelijke technieken: het scannen van glasplaten met een flatbed scanner of het fotograferen van de platen met een digitale camera. Voor het GIVE-glasplatenproject kozen we voor digitalisering met een digitale camera om verschillende redenen:
- Een glasplaat kan de scanner beschadigen, maar vooral kan de scanner ook schade toebrengen aan de glasplaat. Er kunnen krassen ontstaan en de scanner kan opwarmen, wat schadelijk is voor de gevoelige emulsielaag op de glasplaat.
- Het aanbod aan hoogwaardige camera’s is groter.
- Een digitale camera is flexibeler in gebruik, waardoor je de digitalisering beter kan afstemmen op de doelstelling van je project.
- Digitalisering met een hoogwaardige digitale camera levert meer kwalitatieve resultaten op.
- Er zijn ook argumenten om voor een scanner te kiezen. Ze zijn bijvoorbeeld gebruiksvriendelijk en een goed instrument om de digitalisering zelf uit te voeren.
Beschrijf de collectie glasplaten
Voor de eigenlijke digitalisering beschrijf je de materiaaltechnische aspecten van elke individuele glasplaat, want een aantal van die aspecten hebben een invloed op je digitaliseringsinstellingen, bijvoorbeeld:
- De afmetingen van de glasplaat kan een invloed hebben op de vereiste opnameresolutie, afhankelijk van je doelstelling. Kies voor een resolutie van 300 ppi als je de glasplaat op ware grote wilt kunnen afdrukken. Wil je een grotere kwalitatieve afdruk kunnen maken? Ga dan voor een veelvoud van 300 ppi.
- De formaatversie (negatief of positief) heeft een impact op een aantal instellingen van de camera, maar ook op de verwerking van de digitale bestanden, afhankelijk van je digitaliseringsdoelstelling.
- Bij de aanwezigheid van labels op de glasplaat moet er ook een opzichtlicht voorzien worden bij de opstelling.
Glasplatencollecties zijn vaak zeer divers en door de collectie vooraf te registreren kan je de glasplaten triëren om een efficiënt digitaliseringsproces te bewerkstelligen.
In het GIVE-project werd bij de registratie ook een persistente ID en een unieke barcode aan de glasplaat toegewezen, zodat je de dragers en hun bijhorende beelden doorheen het hele proces en erna kon opvolgen. Daarnaast werd ook al optioneel beschrijvende metadata verzameld, zoals een beschrijving, een plaatsbeschrijving of de fotograaf.
Meer minimumrichtlijnen en aanbevelingen bij het registreren van fotocollecties vind je in dit artikel.
Ga (eventueel) op zoek naar een geschikte digitaliseringspartner
- Stel een lijst op van mogelijke digitaliseringspartners die de opdracht kunnen uitvoeren. Let hierbij op eventuele ervaring met erfgoedobjecten en de gebruikte techniek.
- Maak een gedetailleerd bestek over wat je wil bereiken en vraag verschillende offertes op. Via deze link vind je het bestek voor het GIVE-glasplatenproject.
- Beoordeel de offertes op basis van de eisen uit het bestek en gun de opdracht aan de best scorende partij.
Hoe pak ik de digitalisering aan?
Uitdagingen
Bij de voorbereiding van de technische vereisten voor de digitalisering moet je rekening houden met een aantal uitdagingen die eigen zijn aan glasplaten.
- Glasplaten zijn doorzichtmateriaal (of transparante dragers) en de uitdaging die zich bij doorzichtmateriaal stelt, is dat een gestandaardiseerd proces opzetten moeilijk is. Bij opzichtmateriaal, zoals documentair erfgoed, kan je dat wel gemakkelijk doen: je kan je baseren op internationale richtlijnen, zoals Metamorfoze, en de technische aanpak blijft doorheen het proces dezelfde.
- Voor doorzichtmateriaal bestaan er geen internationale richtlijnen die altijd realistisch en bruikbaar zijn. Deze richtlijnen zijn dus wel een nuttige bron bij je voorbereiding, maar bepaal zelf wat haalbaar en wenselijk is bij jouw project.
- Ten slotte moet je ook rekening houden met de immense materiaaltechnische diversiteit binnen glasplatencollecties en bepalen hoe je met die variabelen rekening kan houden bij de digitalisering.
In het GIVE-glasplatenproject hebben we geprobeerd om de aanpak in de mate van het mogelijke te standaardiseren, onder meer aan de hand van technische targets. We hebben ons gebaseerd op de FADGI-richtlijnen, maar wijken er waar nodig ook van af. De kwaliteitsvereisten van de opstelling en opnames hebben we vastgelegd en dagelijks gecontroleerd aan de hand van de targets. Meemoo heeft bij de voorbereiding en de opstart van de digitalisering ook een externe consultant betrokken. De resultaten vind je terug in het eindrapport.
Voorbereiding van de digitalisering
Met de doelstellingen van je digitaliseringsproject en bovenstaande uitdagingen in het achterhoofd kan je starten met de technische voorbereiding van de digitalisering. Nuttige bronnen daarbij zijn de “Guidelines Digitisation of photographic materials” van Nationaal Archief, “Technical Guidelines for Digitizing Cultural Heritage Materials” van FADGI, de “Gids voor kwaliteitsbeheer en -controle in een project voor de digitalisering van erfgoed en documenten” door ADOCHS en de aanbestedingsdocumenten voor de digitalisering binnen het GIVE-glasplatenproject.
Hieronder wordt bij enkele aspecten omschreven hoe en waarom we bepaalde zaken in het GIVE-glasplatenproject hebben aangepakt. Lees zeker ook dit artikel, dat bij diezelfde aspecten (en andere) minimumrichtlijnen en aanbevelingen aanreikt:
- Bestandsformaat
- Resolutie
- Kleurruimte en bitdiepte
Die lijst is uiteraard niet exhaustief, want bij je voorbereiding leg je ook eisen vast over de scherpte, belichting, het contrast, enzovoort. Verder in deze techblog lees je hoe je die vereisten kan bepalen aan de hand van technische targets.
Het bestandsformaat
Een belangrijke vraag die je je stelt bij de voorbereiding van een digitaliseringsproject is het selecteren van het bestandsformaat van je moederbestand, of de archiveringsmaster, en van je afgeleide kopieën.
Neem volgende checklist bij de hand bij het bepalen van je bestandsformaat:
- Is het bestandsformaat toekomstbestendig?
- Wordt het bestandsformaat breed ondersteund door de ontwikkelaar?
- Kies een bestandsformaat met lossless compressie.
- Wordt er in het bestandsformaat voldoende metadata opgeslagen?
In het GIVE-glasplatenproject kozen we ervoor om per glasplaat twee beeldbestanden te archiveren, één in functie van de archivering en een afgeleide kopie in functie van het hergebruik.
| Bestandsformaat | Functie |
| RAW-bestand in DNG-formaat | De archiefmaster, de meest getrouwe kopie van de analoge glasplaat. Naar dit bestand kan teruggegrepen worden voor toekomstige bewerkingen en om nieuwe afgeleide kopieën te produceren. |
| Uncompressed Baseline TIFF v6.0 | De afgeleide, bewerkte kopie van de archiefmaster, bedoeld voor hergebruik. |
Glasnegatieven zijn pas ontsluitbaar als ze zijn omgezet naar een positief beeld. De omzetting van negatief naar positief kan echter resulteren in onbruikbare beelden door de over- of onderbelichting van het origineel. Een extra nabewerking, zoals auto contrast of auto adjust is dus vereist. Glaspositieven vereisen die nabewerking niet, dus als je enkel positieven digitaliseert, is een TIFF-bestand voldoende voor duurzame bewaring en hergebruik.
De resolutie
Er wordt aangeraden om bij het digitaliseren van foto’s een minimale resolutie van 300 ppi te hanteren. Met deze resolutie kan de gedigitaliseerde foto op waarheidsgetrouwe grootte kwalitatief afgedrukt worden. Glasplaten hebben echter vaak een vrij klein formaat, dus als je een kwalitatieve afdruk van de glasplaat wil maken die groter is dan het origineel, dan ga je best voor een resolutie in een veelvoud van 300 ppi.
Gezien de diversiteit binnen glasplaten, kozen we er in het GIVE-glasplatenproject voor om op basis van de afmetingen van de originelen drie verschillende resoluties af te bakenen. Het bereik van de afmetingen is gebaseerd op de meest voorkomende formaten bij glasplaten.
| ppi | Afmetingen origineel (bereik) |
| Min. 600 | Groter dan of gelijk aan 165 x 215 mm |
| Min. 1200 | Tussen 165 x 215 mm en 85 x 105 mm |
| Min. 1800 | Kleiner dan of gelijk aan 85 x 105 mm |
Kleurruimte en kleurdiepte/bitdiepte
“De kleurruimte is de methode gebruikt om de kleur van elk beeldpunt digitaal te coderen. De bitdiepte bepaalt het aantal bits (nullen en enen) die daar per beeldpunt voor gebruikt worden. Hoe meer bits gebruikt worden, hoe meer kleuren er mogelijk zijn en hoe nauwkeuriger een kleur gecodeerd kan worden”, zo lees je in het artikel over fotocollecties digitaliseren.
Kleurruimte:
- bij positieve dragers: gebruik eciRGB voor de codering van de primaire kleuren in een digitaal beeld.
- bij negatieve dragers: gebruik kleurruimte Gray Gamma 2.2 voor de codering van de grijstinten in het digitale beeld.
In het GIVE-glasplatenproject zit de kleurinformatie van het fysieke glasnegatief vervat in de archiefmaster (DNG-bestand). De kleurruimtes Gray Gamma 2.2 en eciRGB worden toegepast op het beeld na conversie naar de afgeleide kopie (TIFF-bestand).
Bitdiepte:
- bij positieve dragers: gebruik minstens een bitdiepte van 30 bit (10 bits per primaire kleur). In het GIVE-glasplatenproject werd een bitdiepte van 48 bit vereist (16 bits per primaire kleur).
- bij negatieve dragers: kies voor een bitdiepte van minimum 8 bit per pixel. In het GIVE-glasplatenproject werd een bitdiepte van 16 bit per pixel vereist.
Overige technische vereisten bepalen aan de hand van targets
De technische vereisten die hierboven beschreven staan, kan je opnemen in je aanbestedingsdocumenten of lastenboek. Wegens de uitdagingen die bij glasplatendigitalisering komen kijken, kan je echter geen standaardproces of vastgelegde kwaliteit vereisen in die documenten. Die processen en kwaliteit moet je in samenspraak met de digitaliseringspartner bepalen.
Targets zijn de uitgelezen tool om technische vereisten te bepalen, een benchmark voor kwaliteit vast te leggen en het digitaliseringsproces van glasplaten - in de mate van het mogelijke - te standaardiseren.
Voor doorzichtmateriaal zijn geen wijdverspreide targets beschikbaar, in tegenstelling tot targets voor gewone digitaliserings, zoals de UTT Target of de Colorchecker SG. In het GIVE-glasplatenproject werd gebruikgemaakt van de FilmTarget voor de curve en het contrast (links) en de IT8 target voor kleuraccuraatheid (rechts). Beide targets werden geanalyseerd aan de hand van de gratis open source software OpenDICE. Op hun site vind je een handleiding voor de tool.
Neem het gebruik van deze targets mee in je aanbesteding of lastenboek en neem in de timing van je project een uitgebreide testfase op, waarin je aan de hand van deze targets bijkomende technische vereisten vastlegt. In het GIVE-glasplatenproject werd voor elke target per resolutie een testronde opgestart. De aanpak wordt omschreven in het eindrapport van dit project.
De eigenlijke digitalisering
Van zodra alle vereisten bepaald zijn en de processen werden getest, kan je overgaan op de digitalisering zelf:
- De operator kalibreert de digitaliseringsopstelling op basis van de gemaakte afspraken, gebruikmakend van de technische targets.
- De technische targets worden gecontroleerd.
- Als deze overeenkomen met de afgesproken benchmarks kan je doorgaan met de digitalisering.
- Als de resultaten niet binnen de vooropgestelde benchmarks liggen, moet de opstelling opnieuw gekalibreerd en de targets getest worden tot ze valideren.
- De glasplaat wordt geïnspecteerd op eventuele schade en wordt net voor de digitalisering afgestoft met een zachte borstel.
- De glasplaat wordt met de emulsiezijde naar boven onder de camera geplaatst.
- Maak de opname in RAW.
- Steek de glasplaat terug in de verpakking.
De verwerking van de bestanden
Na de opname kan je het gecreëerde bestand verder verwerken naargelang je vereisten.
- Converteer de gecreëerde bestanden naar het moederbestand en, indien van toepassing, naar de afgeleide kopie. In de uitwerking hieronder wordt uitgegaan van de situatie in het GIVE-glasplatenproject, met een moederbestand in DNG-formaat en een afgeleide kopie in uncompressed baseline TIFF 6.0.
- Voer de vereiste nabewerking uit op de afgeleide kopie (zie verder).
- De operator registreert aanvullende metadata over het digitaliseringsproces en de nabewerking volgens de PREMIS-standaard.
Glasnegatieven vragen een extra nabewerking om ze ontsluitbaar te maken. Mogelijke nabewerkingen zijn:
- Spiegeling: Om schade te vermijden worden de glasnegatieven met de emulsiezijde naar boven opgenomen. Daardoor krijg je een opname met een gespiegeld beeld.
- Omzetting naar positief.
- Aanpassing aan het contrast om de over- of onderbelichting van het origineel te compenseren, die duidelijk wordt na de omzetting naar een positief beeld. *
- Croppen: Dit wordt rond het object gedaan, niet in het object. Hanteer een zwartrand tussen 4 en maximaal 10%, waarbij het object recht in beeld ligt en de zwartrand aan alle zijden even groot is.
- Eventueel roteren in stappen van 90°.
* In het GIVE-project kozen we ervoor om de auto-adjustfunctie in Capture One - een professioneel beeldbewerkingsprogramma - te gebruiken om het contrast aan te passen. Deze functie is een goede manier om het contrast op een massa aan beelden op een geautomatiseerde manier te verbeteren, maar soms levert de aanpassing niet het gewenste resultaat op. Wanneer dit zich voordoet, kan je nog steeds teruggrijpen naar de negatieve archiefmaster om hier een nieuwe afgeleide kopie van te maken en manueel te bewerken naargelang jouw noden en wensen. Hier vind je een handleiding om met een negatief beeld aan de slag te gaan.
Bij glaspositieven kunnen twee nabewerkingen voorkomen: cropping rond het object en een eventueel rotatie van het beeld.
Hoe voer ik de kwaliteitscontrole uit?
Bij elk digitaliseringsproject is het belangrijk om aan kwaliteitscontrole te doen. Je controleert daarbij de kwaliteit, volledigheid en uniformiteit van de verschillende gecreëerde bestanden op verschillende stappen in het digitaliseringsproces. Met de kwaliteitscontrole ga je na of de gecreëerde bestanden voldoen aan de finaliteit van je project en aan de technische vereisten die je in het aanbestedingsdossier of lastenboek opnam.
- Voor digitalisering: onderzoek en formuleer kwaliteitseisen in je aanbesteding of lastenboek en test de kwaliteit door voor je start met de daadwerkelijke digitalisering.
- Tijdens digitalisering: controleer de digitaliseringsopstelling, bijvoorbeeld aan de hand van technische targets. Deze controle voer je uit bij de start van de dag waarop je digitaliseert, of wanneer de opstelling wijzigt.
- Na digitalisering: controleer de opgeleverde digitaliseringsresultaten, zoals:
- De gecreëerde metadata
- De bestandsformaten
- De outputresolutie
- Voer een visuele controle uit op de beeldbestanden (bv. de cropping, spiegeling, omzetting naar positief, …)
- Een volledigheidcontrole: zijn alle bestanden volledig? En zijn er voor alle glasplaten de correcte resultaten afgeleverd?
Voor het stappenplan uit het GIVE-project, kan je ook terecht bij het eindrapport.